Sinds 2009 staan er duurzaamheidsbepalingen in EU-handelsverdragen. Daarin worden partijen bij deze verdragen aangespoord om op diverse manieren aan milieubescherming en handhaving te doen, om effectief uitvoering te geven aan multilaterale milieuverdragen en om beschermingsniveaus niet te verlagen of af te zien van handhaving om zo handelsvoordelen te behalen. Door de gebruikte bewoordingen en het ontbreken van sancties op overtredingen hebben deze bepalingen in de praktijk weinig tot geen effect. De duurzaamheidsbepalingen lijken vooral een manier om onpopulaire handelsverdragen aanvaard te krijgen – een vorm van greenwashing of symboolwetgeving dus. Daar is veel kritiek op. Die is terecht omdat de EU zichzelf ertoe verplicht heeft om bij te dragen aan duurzame ontwikkeling via handelspolitiek, en omdat handelsverdragen afsluiten met landen die veel minder aan milieubescherming doen oneerlijke concurrentie voor de Europese landbouw en industrie (die wel aan steeds strengere eisen moet voldoen) oplevert. Dat is ook de reden dat het voorgestelde EU-Mercosur handelsverdrag met onder andere Brazilië, opgesteld onder de huidige EU-handelsstrategie, niet aanvaardbaar is voor diverse lidstaten. Het bevat namelijk geen afdwingbare garanties dat men daar niet verder gaat met ontbossing ten behoeve van landbouw-export: op overtreding van de bepaling om ontbossing tegen te gaan staan geen sancties. Zou dat anders komen te liggen onder het voorstel voor een groenere EU-handelsstrategie dat nu op tafel ligt?
Op 22 juni 2022 deed de Commissie een voorstel voor een vernieuwde EU-handelsstrategie, “De kracht van handelspartnerschappen: samen voor groene en rechtvaardige groei”. Het doel van dit voorstel zou zijn om de bijdrage die toekomstige EU-handelsakkoorden aan duurzame ontwikkeling leveren te versterken. Nederland (via een zogeheten BNC-fiche) en de andere EU-lidstaten moeten binnenkort reageren op dit voorstel, dat bepalend zal zijn voor wat er in nieuwe handelsverdragen over milieubescherming komt te staan. Het Nederlandse parlement heeft de mogelijkheid zich over dit voorstel uit te spreken. Een zeer kritische beoordeling is daarbij op zijn plaats. Ondanks de kritiek op de huidige verdragen en de enorme uitdagingen op milieugebied waar de wereld voor staat, stelt de Commissie namelijk voor om ook in de toekomst milieubepalingen in EU-handelsverdragen uit te blijven sluiten van de mogelijkheid om ze via sancties af te kunnen dwingen. Er wordt wéér vooral ingezet op vrijwilligheid. Het kabinet heeft in genoemde BNC-fiche voorgesteld daar geen kritische kanttekeningen bij te plaatsen; de Tweede Kamer zou daar wel op dienen aan te dringen.
Wat is de huidige situatie, die de Commissie wil bestendigen? Als een EU-handelspartner momenteel duurzaamheidsbepalingen overtreedt kunnen er géén handelssancties worden opgelegd. Dat kan wel voor de meeste andere overtredingen van dergelijke handelsakkoorden, maar de duurzaamheidsbepalingen zijn uitgezonderd van die mogelijkheid. Er kan als het om milieu gaat alleen worden ingepraat op de overtreder, en er kan een deskundigenadvies worden uitgebracht, maar de handelspartner kan niet worden gedwongen om een einde aan de overtreding te maken. De stok (in de vorm van handelssancties) ontbreekt dus, er wordt volledig op de wortel-methode (vrijwilligheid) vertrouwd. De Commissie en de Nederlandse minister van Buitenlandse Zaken beweren dat deze bepalingen wel degelijk afdwingbaar zijn, maar omdat nakoming niet kan worden afgedwongen is dat misleidend.
Wat wordt er voorgesteld? Er worden verbeteringen van de wortel-methode voorgesteld, wat op zich een goede zaak is maar geen garanties geeft. Alleen als het gaat om de ‘essentiële’ bepaling inzake het naleven van het Klimaatverdrag van Parijs gaat wordt in de aangepaste handelsstrategie voorgesteld om in de toekomst wél handelssancties mogelijk te maken als een handelspartner zich niet aan deze duurzaamheidsbepaling houdt, en als overleg en een advies niet helpen. Dat is ook een goede zaak, en laat zien dat het natuurlijk mogelijk is om milieubepalingen afdwingbaar te maken. Waarom de andere duurzaamheidsbepalingen niet essentieel zouden zijn en niet ook afdwingbaar worden gemaakt wordt niet onderbouwd. Als een handelspartner de biodiversiteit ernstig geweld aandoet, ontbossing opvoert, stelselmatig nalaat om milieurecht te handhaven of ertoe overgaat milieunormen te verlagen zouden daar geen sancties op staan als het voorstel wordt aangenomen. De toestand van het milieu in de wereld staat niet langer toe dat er op deze wijze wordt omgegaan met non-trade concerns, zoals milieu-aspecten van handelsakkoorden veelal nog steeds worden aangeduid in kringen van handelsrecht-experts.
Het niet beter beschermen van het milieu vormt wel degelijk ook een trade concern: als milieunormen worden verlaagd of niet gehandhaafd wordt het namelijk goedkoper om te produceren, wat onze handelspartners een economisch voordeel oplevert ten nadeel van EU producenten. Daarnaast verdienen mens en milieu daadwerkelijke afdwingbare bescherming, gezien de vele uitdagingen waar we voor staan. Als Bolsonaro op 30 oktober 2022 onverhoopt weer president van Brazilië wordt zullen afkeurende woorden en een deskundigenadvies om te stoppen met ontbossing ten behoeve van de lucratieve landbouw en veeteelt niet kunnen afdwingen dat hij van koers verandert. We zouden vierkant worden uitgelachen. Daarom dienen alle milieubepalingen in EU-handelsverdragen via handelssancties afdwingbaar te worden, en niet alleen de bepaling inzake het Klimaatverdrag van Parijs. De Nederlandse Tweede Kamer zou er goed aan doen om hier op aan te dringen.
Dr. Wybe Th. Douma, lid van de VMR werkgroep Mondiale duurzaamheid en recht en senior EU recht expert bij European Environmental Law Consultancy, EU Legal – Centre for European and International Law en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
Dit blog is op persoonlijke titel geschreven
Nadere informatie
Greenpeace European Unit, EU Commission sustainability review leaves existing trade deals virtually untouched, 22 juni 2022
Wybe Th. Douma, Van CETA naar het EU-Mercosur-handelsverdrag: greenwashing of gouden standaard?, Ars Aequi juli-augustus 2020
Gruni, The unsustainable lightness of enforcement procedures: environmental standards in the EU-Mercosur FTA, Blogdroiteuropéen, 13 mei 2020, https://blogdroiteuropeen.com/2020/05/13/the-unsustainable-lightness-of-enforcement-procedures-environmental-standards-in-the-eu-mercosur-fta-by-giovanni-gruni/
Krämer, A lost opportunity? The environment and the EU-Mercosur trade agreement, Journal for European Environmental & Planning Law 2021, nr. 1-2, p. 143-163
van ’t Wout, The Enforceability of the Trade and Sustainable Development Chapters of the European Union's Free Trade Agreements, Asia Europe Journal 2021, p. 81-98