Het stilleggen van een deel van de fabriek van chemiebedrijf 3M nabij Antwerpen eind vorige maand was groot nieuws. Alle landelijke kranten pakten er mee uit. Het gaat om activiteiten waarbij de perfluorverbinding FBSA vrijkomt. 3M loosde de toxische stoffen onder meer in het water van de Schelde, waar ze uiteindelijk via de Westerschelde hun weg naar Zeeland en de Noordzee vinden.
Wat hier gebeurt staat voor een veel groter probleem: de overheid grijpt pas in als de schade voor mens en milieu is gerealiseerd. Bedrijven hebben tot die tijd vrij spel, omdat alleen zij weten dat ze de stof dumpen, één, en bekend zijn met de gevaren van de stof, twee. Zij verdienen te goed aan de giftige stof om deze informatie te delen met de toezichthouder en het publiek. Dat is geen cynisme maar de realiteit bij grote beursgenoteerde ondernemingen zoals DuPont of 3M. De uitdaging is dit informatiemonopolie te doorbreken.
Eerst terug naar de 3M zaak. Die is van een enorme omvang en we gaan er nog veel over horen. De verrassingen stapelen zich op. Aan het nieuws over stillegging van de fabriek ging namelijk nog wat vooraf. Deze zomer werd bekend dat 3M de bron is van grootschalige vervuiling met PFOS in Vlaanderen en Nederland, een aan het bovengenoemde FBSA gerelateerde stof. Bij graafwerkzaamheden voor een snelwegverbinding rond Antwerpen werden hoge concentraties van de stof aangetroffen die uiteindelijk werden herleid tot 3M. Het bedrijf zou de stof tot rond de eeuwwisseling vrijelijk in het milieu hebben gedumpt. Het gevaar voor de volksgezondheid en het milieu was toen al decennia bij het bedrijf bekend.
Het gevaar van de PFOS-lozingen is niet geweken, omdat de stof zich ophoopt in het menselijk lichaam, het is een forever chemical. Onderzoek deze zomer toonde dan ook hoge concentraties aan in het bloed van omwonenden van de 3M fabriek. Hoe dichter bij de fabriek, hoe hoger de concentratie. Volgens 3M zou de concentratie in het bloed van medewerkers nog een factor tien hoger liggen.
Voor alle duidelijkheid: het gaat hier dus om een milieudelict dat tot 20 jaar geleden plaatsvond. Al die tijd heeft 3M niemand gewaarschuwd, niet over het lozen van de stof, en ook niet over het gevaar ervan. Naar nu blijkt wist de Vlaamse toezichthouder er al vier jaar van, maar hield het nieuws onder de pet. Pas nu de stof zich goed in het milieu en menselijk lichaam heeft kunnen nestelen hoort de burger ervan.
Over de precieze gevaren van FBSA, aanleiding voor de stillegging, is minder bekend, althans buiten 3M. De stof lijkt zich, net als PFOS, ook op te hopen. Het is wachten op een gedegen studie, zoals die heeft plaatsgevonden voor PFOA, een gerelateerde stof. Maar dat is dan wel achteraf, nadat de stof al in het milieu zit.
Goede kans dat we de komende jaren horen over de lozing van nog andere gevaarlijke stoffen, al dan niet gerelateerd aan PFOA en FBSA. Het probleem is dat de toezichthouders en andere partijen als drinkwaterzuiveringen niet weten waar ze moeten kijken. Zij hebben weliswaar deze taak, maar kunnen die niet goed uitvoeren.
De enige partij die ons wijzer kan maken is het vervuilende bedrijf zelf. Dat gaat niet gebeuren door het vrijwillig delen van informatie langs officiële kanalen, zoals deze zaak weer laat zien. Wellicht dat dit wel lukt via werknemers die niet langer hun mond willen houden – al was het alleen maar omdat zij zelf ook aan de stof blootgesteld worden of in de directe omgeving wonen. De pers kan een belangrijke rol spelen door klokkenluiders een platform te geven; de overheid kan hen tegelijk fors te belonen. Dat is in de VS in bepaalde sectoren gebruikelijk; in Europa is dat minder het geval. Wellicht dat in de tussentijd een vermogende Nederlander of Vlaming een grote beloning in het vooruitzicht kan stellen voor het naar buiten brengen van het volgende milieuschandaal. Dat zou een mooi publiek doel dienen. Dan hoeven we niet eerst tien, twintig of zelfs dertig jaar te wachten voordat wordt ingegrepen.
Ben Vollaard, Tilburg School of Economics and Management
Lid van de VMR Werkgroep milieucriminaliteit