Stel, je bent het Nederlandse klimaat zat. Dat klimaat van teveel regen, dat klimaat waarin voor de zoveelste keer een vlotte prater die gouden bergen belooft bij de laatste verkiezingen zeer hoge ogen scoort en daardoor de plannen om wat er nog over is van de natuur in Nederland te redden in de ijskast worden gezet. Je besluit het land te verlaten, al is het maar voor even. In Barcelona is het in mei al stukken warmer dan hier. De trein is ongetwijfeld wat langzamer, maar veel beter voor het milieu dan vliegen. Volgens het vervuiler betaalt beginsel zou die vorm van transport dus goedkoper moeten zijn. Maar wat blijkt: het goedkoopste enkeltje per trein op 3 mei kost € 291,- (met een keer overstappen in Parijs, 11 uur en 27 minuten onderweg) maar je kunt al voor € 83,- een rechtstreekse vlucht boeken vanaf Schiphol (2 uur en 20 minuten). De vervuiler betaalt stukken minder dus.
Iets heel anders dan. Een buitenlandse gast had mijn Beyond Burgers in de koelkast gevonden, ze gebakken en opgegeten zonder door te hebben dat het geen vlees was. Beyond Burgers zijn dan ook moeilijk van vlees te onderscheiden, qua kleur, textuur en smaak. Op een punt verschillen ze wel van vlees: ze zijn stukken beter voor het milieu. Hun productie gaat gepaard met beduidend minder uitstoot van broeikasgassen, er komt veel minder stikstof bij vrij en het vergt veel minder water. Volgens het vervuiler betaalt beginsel zouden rundvleesburgers daarom veel duurder moeten zijn dan dergelijke vegetarische burgers. Maar wat is het geval? Twee burgers van Beyond Meat kosten € 4,49 bij de Appie, terwijl uit vlees vervaardigde burgers € 2,99 kosten. De vervuiler betaalt weer stukken minder.
Terug naar vervoer. Stel dat ik een elektrische auto zou willen aanschaffen. Die is milieuvriendelijker dan zo'n koekblik met benzinemotor. In aanschaf is ‘ie weliswaar duurder, maar hopelijk wordt dat gecompenseerd door lagere kosten per kilometer. De gemiddelde prijs van een elektrische auto was € 51.000,- in 2022, van een benzineauto € 34.000,-, een verschil van € 17.000,- dus. De gemiddelde Nederlandse autorijder rijdt 11.000 km per jaar wat met de elektrische auto zo’n € 6750,- kost en met een benzineauto € 6975,-. Dat verschil van € 225 per jaar en andere belastingvoordelen gaat er bij lange na niet voor zorgen dat de vervuilende benzine-auto duurder wordt dan het milieuvriendelijkere alternatief. Kortom: de vervuiler betaalt weer niet.
Het viel anderen ook al op, eerder. Het CBS constateerde in 2020 dat het vervuiler betaalt beginsel lang niet altijd opgaat, aangezien bedrijven veel minder kwijt zijn voor hun CO2-uitstoot dan consumenten.[1] In 2021 stelde de OESO dat de voorkeursbehandeling voor energiegrootverbruikers inefficiënt is.[2] In hetzelfde jaar riep de Europese Rekenkamer op om het vervuiler betaalt beginsel te versterken, [3] en werd geconstateerd dat de kosten van het opruimen van bodemvervuiling in Nederland voor het merendeel niet door de vervuilers maar door de belastingbetalers werden opgehoest.[4] De lijst lijkt eindeloos.
En wat gaat er in Nederland per 1 januari 2024 gebeuren, als het aan het huidige kabinet ligt? Dan gaat de belasting op frisdranken omhoog van 9 naar 26 cent per liter. Voor melk wordt een uitzondering gemaakt omdat dat een eerste levensbehoefte zou zijn. Datzelfde geldt voor zuiveldranken die wat betreft vet- en eiwitgehalte met melk overeenkomen, dus voor chocolademelk (!) en sojamelk. Andere plantaardige melkvervangers zoals amandel-, rijst- en havermelk hebben te weinig eiwit om ook voor de vrijstelling in aanmerking te komen, aldus de verantwoordelijke staatssecretaris. In plaats van veranderingen in de regels door te voeren die meer recht doen aan het vervuiler betaalt beginsel wordt dus het tegenovergestelde gedaan: frisdranken die beter voor het milieu zijn worden duurder gemaakt. Je zou er nog meer zin in krijgen uit Nederland af te reizen. Wellicht biedt het Europese recht trouwens uitkomst. Door de regels zo in te kleden dat vooral koemelk die in eigen land wordt geproduceerd te bevoordelen, en daarmee vergelijkbare alternatieve producten die vaker uit het buitenland komen duurder te maken, is er mogelijk sprake van schending van het Europese recht. Denk aan Franse belastingregels die (vooral buiten Frankrijk geproduceerde) whisky aan hogere belastingen onderhevig maakte dan (de alleen in Frankrijk geproduceerde) cognac – dat mocht ook niet van het Europese Hof. Proost!
Auteur: Dr. Wybe Th. Douma, lid van de VMR werkgroep Mondiale duurzaamheid en recht en senior EU recht expert bij European Environmental Law Consultancy, EU Legal – Centre for European and International Law en het Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid
---------------------------------------------------
[1] CBS, Principe “De vervuiler betaalt” gaat lang niet altijd op, bedrijven betalen minder dan consumenten, 10 november 2020.
[2] Rob Koster, Kritiek OESO op Nederlandse energiebelasting voor industrie, NOS 15 april 2021.
[3] Laura Weemering, Europese Rekenkamer: Vervuiler betaalt principe moet worden versterkt, Europa Decentraal, 6 september 2021.
[4] Thomas Muntz, Leo van Raaij en Tim Staal, De vervuiler betaalt niet, Groene Amsterdammer 13 februari 2021.